‘Ze hebben Anne Frank voor een tweede keer vermoord.’ Dat zijn de woorden van Yves Kugelmann tegenover het NIW. Hij is lid van de raad van bestuur van het Anne Frank Fonds, dat huist in het Zwitserse Bazel. Kugelmann vertelt dat er gesproken is met het onderzoeksteam. Al meteen werd duidelijk dat hier historische blunders gemaakt zouden worden. “Toen het team om onze medewerking kwam vragen, hebben wij meteen geweigerd. Het was al snel duidelijk dat ze geen flauw benul hadden van de omstandigheden van toen en dat hun methode geen enkele academische basis had. Wij hebben onze archieven daarom niet voor ze geopend.”
De schade die het team vervolgens heeft berokkend, noemt Kugelmann enorm. “Als je een dader aanwijst, maar je bewijst het niet, dan is dat kwalijk. Maar in dit geval stigmatiseer je daarbovenop de hele Joodse gemeenschap. Mensen die aan het onderzoek meewerkten en nu zeggen dat ze van niets wisten, zijn wat ons betreft laakbaar. Ze wisten wel degelijk dat dit onderzoek niet kon deugen en daarmee hebben ze zichzelf medeverantwoordelijk gemaakt.”
“Waarom ik zeg dat ze Anne voor een tweede keer hebben vermoord? Als ze het boek anders hadden genoemd, de naam van Anne niet hadden vermeld, was het geen wereldnieuws geweest. En dat met een onthutsend gebrek aan bewijs, terwijl zo’n ernstige beschuldiging juist hard bewijs nodig heeft. Het gevolg? De verkeerde mensen zijn nu blij met het resultaat. ”
De Nederlandse Anne Frank Stichting zegde oorspronkelijk wel medewerking toe. In 2017 werd de aan de stichting verbonden historicus Gertjan Broek door het onderzoeksteam bij een subsidieaanvraag opgevoerd als lid van het team. Maar, meldt directeur Ronald Leopold van de Anne Frank Stichting, “laat ik duidelijk zijn: onze medewerker Gertjan Broek is geen lid geweest van het onderzoeksteam. Niemand van ons was lid. Wij hebben alleen in het begin van dit project onze archieven ter beschikking gesteld. Dat hoort bij onze publieksfunctie. Daarvan is door het team een paar keer gebruikgemaakt. Het contact verliep stroef.”
“Verder wil ik benadrukken dat ik de conclusie en de aannames die in het boek zijn gedaan, onverantwoord vind. Er zijn tal van fouten gemaakt. En als je jouw bevindingen dan zo klakkeloos op straat gooit, is dat onbezonnen. Wat nu wel steeds duidelijker wordt, is dat onder iedereen met een beetje verstand van zaken consensus heerst over de inhoudelijke kritiek op dit project.”
Oom Nol
Dat de conclusie van het boek de ‘verkeerde mensen’ over wie Kugelmann spreekt in de kaart speelt, bleek al snel. Deze week kwamen agenten in opleiding in opspraak die zich in een Whatsappgroep naar aanleiding van het nieuws antisemitisch uitlieten. En dan hebben critici in Nederland zich nog duidelijk kunnen laten horen. In het buitenland ligt dat anders. Daar werden de bevindingen van het coldcaseteam gepresenteerd als de waarheid met hoofdletters. Tegenspraak was er zeer minimaal, waardoor wereldwijd, zelfs in Israël, de conclusies als waarheid zijn aangenomen. Een poging CNN te bewegen een item te maken over de weerleggingen die in Nederland te horen waren, strandde.
Het NIW sprak deze week met Elise Tak. Arnold van den Bergh was haar oudoom, de oom van haar moeder en hij kende haar moeder goed. Tak toonde foto’s van ‘oom Nol’, zoals hij in de familie werd genoemd. Naast foto’s is er een gedichtje van zijn hand in het poesiealbum van moeder Nel. Tak: “Ik weet dat oom Nol zich keihard heeft ingezet om zoveel mogelijk mensen te redden, ook familieleden. Ze kregen via hem een sperre, een voorlopige vrijstelling van deportatie. Hij zorgde ervoor dat mijn moeder een baantje kreeg in Het Apeldoornsche Bosch en daarom niet eerder op transport hoefde. Ze heeft tijdens het leeghalen van die instelling nog de voordeur opengedaan voor Aus der Fünten, en is toen meteen via de keukendeur gevlucht.”
“Ik weet ook dat oom Nol wel degelijk ondergedoken heeft gezeten, in Laren. Dat heeft het team helemaal niet onderzocht. Mijn moeder was uitermate kritisch over de Joodsche Raad. Vooral de rol van ‘de rebbes’ die erin zaten, heeft ze altijd verafschuwd. Daar was zij heel duidelijk over. Maar voor oom Nol maakte ze een uitzondering. Hij wordt nu afgeschilderd als een onmens, maar dat was hij helemaal niet.” Niets van deze informatie wordt in het boek genoemd, het coldcaseteam nam nooit contact op met Elise Tak.
Zeker van je zaak
Job Cohen vormde met voormalig minister en NS-topman Roger van Boxtel en zakenman Michiel Westermann een driemanschap, een adviesraad. Het onderzoeksteam hield het trio op de hoogte van de vorderingen. Emile Schrijver, algemeen directeur van het Joods Museum en het toekomstige Holocaust Museum, maakte aanvankelijk ook deel uit van deze raad, maar trok zich terug. Zijn reactie leest u verderop in dit artikel. Geen van de overgebleven drie adviseurs is historicus. Bij de dankbetuigingen in het boek is over hen te lezen: “Hun advies was van onschatbare waarde, maar zij dragen geen verantwoordelijkheid voor wat betreft onze conclusies.”
Het NIW vroeg het driemanschap om een verklaring, nadat zij van het boek hadden kennisgenomen. Zij laten ons weten: “Wij zijn in 2018 benaderd om in een raad van advies zitting te nemen voor het project The Cold Case Diary, waarin de volgende onderzoeksvraag centraal stond: Wat heeft geleid tot de arrestatie van de onderduikers in het Achterhuis op 4 augustus 1944? Het leek ook ons van belang om, aan de hand van de in dit opzicht nog nooit gebruikte coldcasemethode, van een dergelijke arrestatie en de verschrikkelijke omstandigheden waarin die plaats kon vinden, te leren.”
De mannen melden dat de rol van hun raad zich beperkte tot adviezen over de procesmatige en bestuurlijke kant van het onderzoek. “De raad was niet betrokken bij het onderzoek zelf en heeft om die reden dus niet kennisgenomen van de inhoudelijke kant van het onderzoek.” Hun betrokkenheid bestond uit het adviseren over de maatschappelijke aspecten van het project, niet de begeleiding daarvan. “In abstracte zin hebben wij een discussie gevoerd over de vraag hoe om te gaan met de mogelijkheid dat de dader een Joodse achtergrond zou hebben. Daarbij was ons stellige advies: wees, wat de uitkomst ook is, heel zeker van je zaak en wees buitengewoon zorgvuldig in de wijze waarop de resultaten van het onderzoek naar buiten worden gebracht.”
Anderhalf jaar geleden kwam de raad voor het laatst bijeen. De drie adviseurs melden pas kennisgenomen te hebben van de resultaten op het moment van publicatie. “Het onderzoek is onafhankelijk uitgevoerd door het coldcaseteam en de adviesraad heeft dan ook geen enkele verantwoordelijkheid voor de inhoud en de conclusies hiervan.” Laten we stellen dat van ‘wat de uitkomst ook is, wees heel zeker van je zaak’ geen sprake kan zijn geweest, want ‘85 procent zekerheid’ is dat niet.
Zonder reflectie
Zoals gemeld, gaf ook Emile Schrijver een reactie, in Het Parool van donderdag 27 januari. Daarin zegt hij onder meer: “Na de aankondiging van het coldcase-onderzoek in 2017 ging het museum in 2018 een open gesprek aan met de organisatoren om te bezien of er in de toekomst een tentoonstelling zou kunnen worden georganiseerd over de uitkomsten. Ik werd mede daarom meer dan een jaar als lid van een adviserend groepje ‘prominenten’ op de hoogte gehouden van de voortgang en was beschikbaar voor adviezen. In 2019 kwam aan die rol een einde, toen het onderzoek zijn eigen dynamiek kreeg, de adviseurs niet werkelijk betrokken bleken te worden en ik bovendien de schijn van belangenverstrengeling niet meer kon vermijden. Sindsdien heb ik praktisch niets meer over het onderzoek gehoord, maar wist wel al dat (niet voor het eerst) de mogelijkheid onderzocht werd van een Joodse verrader.” Hij vertelt dat op 13 januari de Nederlandse uitgever onder embargo een pdf van het boek ter lezing stuurde en kort daarop verzoeken van de media volgden voor commentaar.
Schrijver: “Na razendsnelle lezing van de 400 bladzijden heb ik op zaterdag de NOS en op zondag de Volkskrant te woord gestaan. Ik was absoluut niet onder de indruk van het werk, dat vooral een onderzoeksverslag bleek; zonder kritische historische reflectie, met opvallend en verontrustend weinig secundaire bronnen en met een best wel problematische conclusie, waarvoor je heel wat veronderstellingen voor waar moest aannemen.”
Sterker nog, stelt Schrijver, hij zat een deel van de nacht heftig mopperend op de bank. “Maar ik voelde me qualitate qua wel geroepen om in de pers te reageren, in de wetenschap dat dat een van de eerste reacties zou zijn. Tegelijk was er, vooral terugkijkend, sprake van een echt dilemma. Hoe gewogen is je oordeel werkelijk, als je een boek met een dergelijk onderwerp, met zo’n enorme media-aandacht en met zo’n complexe conclusie, een paar uur nadat je het gelezen hebt in de openbare ruimte moet beoordelen?”
Stilzwijgen
Opvallend is dat enkelen die bij het project betrokken waren of in eerste instantie positief hadden gereageerd, zich hulden in stilzwijgen omdat zij kritische vragen verwachtten. Zo lag er een uitnodiging voor een Nederlandse medewerker van het team, Pieter van Twisk, aan het Radio 1-programma OVT. Andere aanwezigen: experts David Barnouw en Bart van den Boom, beiden historicus. De twee schoten al grote gaten in de theorie die het coldcaseteam formuleerde. Van den Boom, die jarenlang onderzoek deed naar de Joodsche Raad, zegt over de lijst van onderduikadressen die volgens het coldcaseteam in het bezit van Van den Bergh en de Joodsche Raad zou zijn geweest: “Daar is geen enkele aanwijzing voor. Het past in leugens die vijanden over de Joodsche Raad vertelden om de leden in diskrediet te brengen.” Pieter van Twisk ging de uitdaging met Barnouw en Van den Boom niet aan. Hij sloeg de uitnodiging van OVT af.
Wie ook verstek liet gaan, was rabbijn Menachem Sebbag van de Amsterdamse kehila AMOS. Hij werd in het Amerikaanse programma 60 minutes van CBS opgevoerd als vertegenwoordiger van de Joodse gemeenschap. Een krijgsmachtsrabbijn bovendien, een functie die in Nederland wellicht minder aanzien geniet, maar hem in Amerika autoriteit oplevert. Hij verklaarde op CBS dat de waarheid altijd het hoogste goed is. Maar hoe was die vraag gesteld? Wist Sebbag tijdens dat interview wel hoe die ‘waarheid’ tot stand was gekomen en dat op de onderzoeksmethode veel viel af te dingen? Het NIW had graag van Sebbag willen weten of hij het boek had gelezen voordat hij de inhoud op een Amerikaanse tv-zender van een koosjerstempel voorzag. Was hij naïef voor een karretje gespannen? Vragen waar wij graag antwoord op hadden gekregen.
Tentoonstelling en film
En dan is er de gemeente Amsterdam. Uit opgevraagde stukken uit 2017, over de besluitvorming subsidie voor het onderzoek, blijkt dat er twee betalingen zijn toegezegd. De eerste betreft een subsidie van 100 duizend euro voor Proditione Media, waarvan filmmaker Thijs Bayens en de eerdergenoemde Pieter van Twisk directeur zijn. Zij denken in 2017 dat het project zo’n twee miljoen euro gaat kosten en dat voor de totale financiering wordt gerekend op crowdfunding, sponsoring en projectdonaties. Als vierde pijler noemen ze de opbrengst van mediarechten, zoals die van het inmiddels gepubliceerde boek, een podcast, een tentoonstelling en een tiendelige documentaire. Naast een aantal minder bekende namen staan tussen de 21 mensen die volgens Proditione Media het onderzoeksteam vormen, enkele vooraanstaande historici. Onder hen David Barnouw, Gertjan Broek van het Anne Frank Huis, Eric Somers en Guus Meershoek, gespecialiseerd in de rol van de politie tijdens de Tweede Wereldoorlog. Allen worden opgevoerd als lid van het onderzoeksteam in de rol van consultant. Inmiddels weten we dat deze deskundigen part noch deel uitmaakten van dat onderzoek, terwijl op basis van de klinkende namenlijst destijds wel de subsidieaanvraag is gedaan.
Meershoek is verbaasd wanneer hij verneemt dat hij als lid is genoemd: “Helemaal aan het begin van het project heb ik tweemaal gesproken met de oud-FBI-agent en leider van het project, Vince Pankoke. Daarna heb ik niets meer van ze gehoord. Nu ik het boek gelezen heb, sluit ik me graag aan bij historicus Bart van den Boom, die de bevindingen ‘lasterlijke onzin’ noemt. Ik ben het volledig met hem eens. Het is verschrikkelijk: al in de eerste twee alinea’s van het boek ontdekte ik zeven onjuistheden. Deze club wist overduidelijk veel te weinig over de historische context.
Rijk der fabelen
De gemeente Amsterdam reserveerde in 2020 nog eens 39.740 euro om de samenwerking tussen het Amsterdamse Stadsarchief en het projectteam te faciliteren. Daarvoor werd meegedacht over onderzoekstechnieken en het gebruik van open data. Verreweg het grootste deel van het geld was bestemd voor een projectleider die een expositie in het Stadsarchief op poten ging zetten. Het project werd vanwege corona uitgesteld, maar de woordvoerster van de verantwoordelijke wethouder Touria Meliani laat weten dat deze tentoonstelling nog op de rol staat.
Tot slot belt het NIW met Proditione Media. Hoe staat het met de filmrechten? Zijn die al verkocht? Komt er een documentaire of een film waarin hun inmiddels naar het rijk der fabelen verwezen theorie alsnog zal worden vertoond, in welke vorm dan ook? Van Twisk vertelt dat tijdens het hele proces filmopnamen zijn gemaakt, maar dat die nog niet aan de man zijn gebracht. Wellicht een idee om dat maar zo te houden?
Hieronder leest u de subsidieaanvraag uit 2017 voor 100 duizend euro bij de gemeente Amsterdam van Proditione Media terug, inclusief de namenlijst die werd gepresenteerd als onderzoeksteam.
Abonneer op het NIW
