De stad van K

Dit artikel verscheen eerder in NIW 39, 5779/ 2019. Foto’s: Esther Voet.

Praag is goed in het eren van haar beroemdste inwoners. Zo prijken overal de zwoele schoonheden van Jugendstilkunstenaar Alphons Mucha en op diverse plaatsen in de stad zijn monumenten te vinden van een van de beroemdste schrijvers van de twintigste eeuw, Franz Kafka. In 2005 opende een kunstzinnig ingericht museum de deuren aan de oever van de Moldau, de rivier die de stad in tweeën deelt. Aan de overkant ligt de wijk Josefov, de oude Joodse wijk die aan het einde van de negentiende eeuw, toen ook hier de Joodse emancipatie zijn intrede deed, werd platgegooid waarna statige herenhuizen in Jugendstil, hier in Praag was vooral de Sezessionstroming in zwang, verrezen.

Hoewel de Tsjechen enorm trots zijn op hun kleine, beroemde schrijver, schreef Kafka niet in het Tsjechisch. Alleen aan zijn minnares Milena Jesenská wilde hij nog wel eens een brief in die taal schrijven, maar zijn moedertaal was Duits. En bijna zou een groot deel van zijn werken voor de mensheid verloren zijn gegaan als zijn vriend en collega Max Brod Kafka’s wens had ingewilligd. Want Kafka liet vlak voor zijn dood weten dat al zijn niet-gepubliceerde werken, en dat was het merendeel, moesten worden verbrand. Hij krabbelde het voor Brod, zijn executeur-testamentair, op een klein velletje. Brod deed echter het tegenovergestelde: hij publiceerde ze. Aan hem hebben we te danken dat de wereld kennis kon nemen van werken als Het proces, Het slot en Amerika.

Dictatoriale bully
Kafka wordt op 3 juli 1881 geboren in een Joods gezin. Vader Hermann is, als we de brieven van Kafka mogen geloven, een dictatoriale bully onder wie zoon Franz zijn leven lang te lijden zal hebben. Alles wat vreemd is, wordt in het gezin buiten de deur gehouden, ook het Tsjechisch. De Kafka’s spreken Duits en Jiddisch. De familie leeft onder een stolp, en zij zijn niet de enigen. Het Praag van het fin de siècle bestaat uit verschillende wijken, in iedere wijk woont een bepaalde groepering, veelal naar binnen gekeerd. Sommige straten vormen een onzichtbare maar zeer aanwezige grens tussen de ene groep inwoners en de andere. En de Duitstalige inwoners, Joods of niet-Joods, zijn een invloedrijke minderheid, hoewel Kafka al jong doorheeft dat de niet-Joodse Duitstaligen, waar antisemitische denkbeelden welig tieren, Joden nooit als gelijkwaardig zullen zien. Vader Hermann heeft grootse plannen met zijn zoon. Hermann is op jonge leeftijd van het Boheemse dorpje Osek naar Praag getrokken en daar een succesvol zakenman geworden, hij heeft een groothandel in fournituren en accessoires en ziet in Franz zijn gedoodverfde opvolger. Franz is de oudste, hij heeft drie jongere zussen en twee broertjes die al op jonge leeftijd overlijden. Moeder Julie komt uit een erudieter milieu dan haar man, en ook Franz ontwikkelt zich al jong in die richting. Stiekem, als stil verzet tegen zijn vader, leest hij werken van Spinoza, Darwin en Nietzsche.

Levenslange vriendschap
Na het gymnasium gaat Franz naar de prestigieuze Duitstalige Karlsuniversität, waar hij aanvankelijk Praag-Duitse literatuur studeert, maar al snel stapt hij over op rechten. Hier ontmoet hij ook de jongere Max Brod, die op de universiteit een lezing geeft over de Duitse filosoof Arthur Schopenhauer. Na afloop van de lezing loopt Kafka met hem naar huis. Brod schrijft over die ontmoeting: “Kafka was geen opvallende figuur, zelfs zijn elegante donkerblauwe pakken waren onopvallend en net zo gereserveerd als hij was. Maar iets in mij moet hem hebben aangetrokken, want hij was naar mij toe opener dan naar anderen, en tijdens de lange wandeling naar huis bleek hij het grondig oneens met mijn ongepolijste formuleringen.” Hoe het ook zij, de jongemannen sluiten een vriendschap die tot aan Kafka’s dood en zelfs daarna zal duren. Het is ook Max Brod die hem in 1912 kennis laat maken met de Berlijnse Felice Bauer, met wie Kafka een lange, hoofdzakelijk platonische relatie begint. Hij zal haar diverse malen ten huwelijk vragen, maar uiteindelijk nooit de daad bij het woord voegen. Veel van zijn brieven aan Felice zijn bewaard gebleven, en in het Kafkamuseum worden er delen uit getoond waaruit een gekwelde persoonlijkheid naar voren komt.

Kafka werkt dan voor een verzekeringsmaatschappij, waar ze heel tevreden zijn over zijn werk, hij maakt diverse keren promotie. Hij moet de veiligheid van bedrijven beoordelen en aanbevelingen doen waardoor de arbeiders in de fabrieken minder risico’s lopen. Zijn werkgever geeft hem veel ruimte als een arbeider voor het leven gehandicapt raakt door een onveilige situatie in een fabriek en hij de man royaal wil compenseren. Kafka zelf verafschuwt de baan, maar het werk stelt hem in ieder geval in staat om in de avonden en nachten te schrijven. Want schrijven moet hij, de drang is niet te weerstaan. Tegelijkertijd vindt hij het een helse bezigheid. Hij creëert dromerige, absurdistische werelden die hij met zo’n grote precisie beschrijft, dat ze tegelijkertijd zeer realistisch overkomen. Hij ontpopt zich als een voorloper van het surrealisme, ook wordt hij een magisch realist genoemd. Zijn wereld is hopeloos en absurd, een strijd van het individu tegen de grote, onpersoonlijke buitenwereld, waarin ‘de kleine man’, in de meest onbeschrijfelijke situaties, ten onder gaat.

Kafka’s literaire wereld is hopeloos en absurd, maar ook is er plaats voor humor en ironie

Dat tekent het werk van Franz Kafka. Maar ook is er plaats voor humor en ironie. Niet voor niets is hij dol op de verhalen van de rabbijn Baalschem die tijdgenoot, filosoof en pedagoog Martin Buber verzamelt en die hij steeds opnieuw leest. Intussen blijft zijn vader een belangrijke invloed hebben op zijn leven. Hermann hoopt nog steeds dat Franz ooit zijn bedrijf zal overnemen, en zijn teleurstelling is enorm als zoonlief geen enkele ambitie in die richting toont. Kafka schrijft hem daarop een lange brief waarin hij probeert te beschrijven hoe zijn vader, ook een metafoor voor ‘de autoriteit’, hem belemmert in zijn ontwikkeling. De brief is tientallen pagina’s lang, maar hij zal hem nooit versturen en dus zal zijn vader hem nooit lezen. Wel laat hij hem zien aan zijn moeder Julie en zijn zusjes. De brief zal na zijn dood worden gepubliceerd. 

Ziek
In 1917 wordt bij Kafka tuberculose geconstateerd. Voor hem is dat de hoofdreden om te breken met Felice. Hoewel zij niet van zijn zijde wil wijken, ziet hij zijn ziekte als bewijs voor zijn ‘mislukte leven’ en verbreekt alle contact met haar. Bij tijd en wijle is hij suïcidaal. Dan zijn het vooral Brod en zijn moeder Julie die hem door zo’n crisis heen slepen. Hoewel hij met Felice vanwege zijn ziekte breekt, verlooft hij zich twee jaar later opnieuw, met secretaresse Julie Worhyzeck. Hij is hevig verliefd. Maar Julie behoort tot een ‘lagere klasse’. Papa Hermann vindt haar totaal ongeschikt. En de invloed van vader is nog steeds groot genoeg om de zoon de verloving te laten verbreken. Met Brod en een paar anderen maakt Kafka dan inmiddels al deel uit van ‘De Praagse kring’. Mede dankzij de hulp van Max Brod is een aantal van de werken van Kafka dan al gepubliceerd, zoals Het vonnis en De gedaanteverwisseling (beide uit 1912). In Het vonnis veroordeelt een vader zijn zoon ter dood en in De gedaanteverwisseling verandert de plichtsgetrouwe hoofdpersoon in een kever en wordt hij door zijn familie buitengesloten. Als de hoofdpersoon uiteindelijk sterft, is de familie vooral opgelucht. 

Terwijl zijn schrijfsels begin jaren twintig beginnen op te vallen, gaat hij een relatie aan met de vrijgevochten schrijfster en journaliste Milena Jesenská. Zij zit vast in een ongelukkig huwelijk en woont in Wenen. Kafka smeekt haar haar man te verlaten en bij hem in Praag te komen wonen. Dit zijn de enige brieven die hij ooit in het Tsjechisch schrijft. Zij vertaalt zijn in het Duits geschreven werken ook in die taal. De verhouding is intens, Jesenská lijkt Franz’ complexe persoonlijkheid te begrijpen, maar ze past ervoor naar Praag te komen. Zij weet dat de obsessieve aard van Franz haar in haar bewegingsvrijheid zal beperken. Als Franz door krijgt dat zij de stap niet zal wagen, verbreekt hij ook met haar alle contact en vraagt haar niet meer te schrijven. Een verzoek waaraan ze trouwens geen gehoor zal geven. 

Interesse in de Talmoed
We schrijven 1923. De tuberculose eist al zijn tol maar Kafka hoopt zich te kunnen ontworstelen aan de verstikkende invloed van zijn familie en hij vertrekt naar Berlijn waar hij zich volledig wil toeleggen op het schrijven. Vanwege zijn ziekte heeft hij vervroegd pensioen gekregen van zijn werkgever, dus hij heeft de vrijheid. Zijn eerste tijd in Berlijn is zeer productief. Franz schrijft het ene epistel na het andere. Ook ontmoet hij de orthodox-Joodse kleuterschoollerares Dora Dymant. Het is Dora die Kafka terugleidt naar zijn wortels, de Joodse religie. Zij inspireert hem om opnieuw te kijken naar de teksten uit de Talmoed, en hij stort zich daar vol overgave op. Dora is, net als Kafka’s goede vriend Brod, gegrepen door het zionisme. Franz en Dora maken zelfs plannen om op alia te gaan. Maar het gaat al snel bergafwaarts met de gezondheid van Franz. Zijn tuberculose wint de strijd, ondanks het feit dat kuren in diverse sanatoria hem er af en toe weer een beetje bovenop helpen. De problemen met eten die zijn ziekte veroorzaakt, hebben hem uitgehongerd. Hij overlijdt in een sanatorium in het Oostenrijkse Kierling, met Dora aan zijn zijde, en wordt in de zomer van 1924 begraven op de Nieuwe Joodse Begraafplaats in Zizkov, een wijk in Praag.

Literaire erfenis
Nog steeds zijn experts het er niet over eens hoe het werk van Kafka te duiden. Sommigen herkennen er communistische denkbeelden in, zijn vriend Max Brod zag ze vooral als een metafysische zoektocht naar God. Wat na Kafka’s dood met zijn werken gebeurt, is misschien nog wel interessanter dan hij tijdens zijn leven had durven vermoeden. Brod weigert zijn werken te vernietigen zoals Kafka hem per testament verzocht. Ook Dora doet dat niet. Brod geeft de werken uit. Zoals Het proces (1925), dat waarschijnlijk Kafka’s beroemdste boek is. Daarin speelt het thema schuld een grote rol en probeert de hoofdpersoon er tijdens een hele rechtsgang achter te komen waar hij nou precies van wordt verdacht en dus schuldig aan is. Hij zal er niet achter komen. Dit boek wordt wereldberoemd. Het proces wordt in 1962 verfilmd door Orson Welles met Anthony Perkins in de hoofdrol. In 1993 komt er opnieuw een versie uit, het script van Harold Pinter volgt nauwgezet het boek. Ook publiceert Brod Het slot (nooit afgemaakt, 1926 ) en Amerika (1927). 

Als Hitler in 1933 aan de macht komt in Duitsland, doet de Gestapo in Berlijn meteen een inval bij Kafka’s weduwe Dora. Een twintigtal dagboeken van Kafka en 35 brieven die hij aan haar had geschreven, worden in beslag genomen. Ze zijn nooit teruggevonden. Kafka’s drie zussen komen allemaal om in de Shoa. Zelf had hij al twintig jaar voor het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog voorspeld dat Duitsland ‘ten onder zou gaan’. Brod vlucht letterlijk aan de vooravond van de Duitse inval in Praag naar wat later Israël zou worden, met medeneming van Kafka’s manuscripten. In Israël bouwt Brod vervolgens een carrière op als schrijver en journalist. Ook blijft hij werken aan uitgaven van Kafka’s werk, waarbij hij volgens sommigen nogal eens over de schreef gaat. Brod redigeert zelf een aantal van Kafka’s manuscripten, verschuift hoofdstukken en brouwt aan sommige teksten zelf een einde. 

Querido bundelde in 1977 al Kafka’s werken in het Nederlands onder de titel Franz Kafka: Verzameld Werk. In de jaren tachtig probeerden wetenschappers de boeken in de oorspronkelijke vorm en volgorde uit te geven. En ‘kafkaësk’ is een alom geaccepteerd begrip geworden. Van Dale omschrijft het als een toestand die ‘op raadselachtige wijze beangstigend, bedreigend is, vooral door een overgeperfectioneerde samenleving, die zich aan de controle van het individu onttrekt, of waarover het machteloze individu geen controle meer heeft’.

‘City of K’
In het Praag van vandaag de dag, door de Lonely Planet ‘The city of K’ genoemd, is Kafka niet weg te denken. Kafka was een bron van inspiratie voor schrijvers als Gabriel García Márquez en Salman Rushdie. Filmmaker Fellini las al zijn werken.

Er prijkt een plaquette aan de muur van zijn ouderlijk huis. Daar recht tegenover, op Franz Kafkaplein nummer 1, vind je Franzkafkaworld. com. De tentoonstelling leidt je in drie lagen door Kafka’s wereld. In de kelders ontdekten wetenschappers oude, romaanse bogen, het fundament, de tijd waarin deze plek onderdeel was van de oude, Joodse wijk. Op de begane grond en de eerste verdieping worden aan de hand van kunstwerken en caleidoscopische beelden, Praag, de mensheid en de verbeeldingskracht getoond. Er staat een surrealistisch beeld van Kafka, gemaakt door Jaroslav Róna, vlak bij de Spaanse synagoge. Op Quadrio Spálená is het gezicht van Kafka enorm uitvergroot in een kunstwerk uit 2014 van David Cerny. Het glimmende beeld draait voortdurend in laagjes om zijn as, waardoor steeds surrealistische dimensies ontstaan. Cerny vinden we ook terug op het plein voor het Kafkamuseum, waar twee groene mannen, op dezelfde draaiende manier, in een vijvertje staan te plassen. Kafka is in Praag alom aanwezig. 

En terwijl Praag een ode brengt aan deze kleine, grote schrijver, vond er nog in het huidige millennium een hevige strijd plaats tussen de erven van de dochters van de overleden secretaresse van Max Brod, mevrouw Hoffe, en de staat Israël. Brod bracht, zoals gezegd, veel van Kafka’s werken naar de Joodse staat. In 2008 wilden de dochters van de bewuste secretaresse Hoffe die werken echter overgebracht hebben naar het Duitse literatuurarchief in Marbach. Ze verloren. In 2012 besliste de Israëlische rechtbank dat alle werken van zowel Kafka als Brod, moesten worden overgedragen aan de Israëlische nationale bibliotheek. “De geschriften van Kafka, net als de verzameling Brod, zijn geen geschenk voor de dochters van Hoffe,” oordeelde de rechtbank. Brod en Kafka, vrienden tot in de dood.

Lees hier deel 1 van de NIW Praag-special