Een eeuwig licht

In oktober van dit jaar beging Forum voor Democratie een pr-blunder toen de partij de Joodse gemeenschap een goede Jom Kipoer toewenste met daarbij een foto van een chanoekia. ‘Alsof je christenen een gezegend Pasen toewenst met een kerstboom,’ klonk het op social media. Als de partij een afbeelding zocht die geassocieerd kon worden met het jodendom, had zij altijd nog beter voor de menora – de zevenarmige kandelaar – kunnen kiezen.

De menora en de chanoekia vertegenwoordigen ‘het eeuwige licht’. Terwijl de menora dat voornamelijk op symbolisch niveau doet, doet de chanoekia dit vooral op religieus-praktisch niveau. Zo prijkt de menora op het embleem van Medinat Yisrael (zoals te zien is op de bekende blauwe paspoorten van Israëli’s) – en de chanoekia verlicht, in al haar vormen en maten, met Chanoeka ieder jaar de huizen van miljoenen Joden.

De menora
De menora is van oudsher een van de meest prominente symbolen van het jodendom. Hij vindt zijn oorsprong in de Tora. Mosjee wordt opgedragen om, in het kader van de Tempeldienst, een kandelaar van puur goud te maken. De opdracht luidde als volgt: er moeten zes ‘vertakkingen’ uit de zijkanten komen, drie aan de ene kant en drie aan de andere kant. Aan de zes vertakkingen worden kelken met een knop en een bloem bevestigd. Elk paar kelken moet aan elkaar verbonden worden met een boog, waardoor je drie boogjes onder elkaar krijgt. Er moeten in totaal zeven lichtjes komen: in het midden één, links drie en rechts drie (zie Sjemot/Exodus 25:31-40).

De functie van de menora was om ‘een eeuwig licht’, neer tamied, te vormen. Hij moest van ’s avonds tot ’s ochtends branden. Voor het aansteken van de menora, dat door de kohaniem (priesters) moest gebeuren, werd verse, speciaal daarvoor gewijde olijfolie als brandstof gebruikt. Voor de eerste menora werd dus olie gebruikt.

In eerste instantie deed de menora dienst in de misjkan (tabernakel), de mobiele religieuze ruimte die meegedragen werd tijdens de veertigjarige tocht door de woestijn. Toen de misjkan plaatsmaakte voor de Eerste en daarna de Tweede Tempel, kreeg de menora haar vaste plaats.

In het jaar 70 v.d.g.j. verwoestten de Romeinen de Tempel en werd de menora als oorlogsbuit meegenomen naar Rome. Deze tragedie is vereeuwigd in de bekende boog van Titus, waarop soldaten te zien zijn die de menora dragen. Het Vaticaan zou vandaag de dag nog steeds brieven krijgen met het verzoek de oorspronkelijke menora te retourneren. Hoewel de menora helaas onvindbaar is, heeft het Tempelinstituut in Jeruzalem na minutieus onderzoek een zo exact mogelijke replica gemaakt. De kandelaar die in Jeruzalem te bezichtigen is, is gemaakt van maar liefst 45 kilo 24-karaats goud en heeft miljoenen euro’s gekost.

Het is een mitswa om voor Chanoeka de mooiste chanoekia aan te schaffen

De chanoekia
Bij de chanoekia, de negenarmige kandelaar die op Chanoeka gebruikt wordt, gaat het in principe om dezelfde menora als die in de misjkan en later in de Tempel stond. Het chanoekaverhaal vertelt dat deze menora acht dagen lang bleef branden, terwijl de kandelaar, gezien de hoeveelheid olie, volgens de wetten van de natuur slechts één nacht had kunnen branden. Wat hier gebeurd was, was dus een wonder. De gebeurtenis was extra indrukwekkend omdat de Tempel net daarvoor was ontheiligd door koning Antiochus IV Epifanes (167 v.d.g.j), en de verse en speciaal daarvoor gewijde olie dus zeer schaars was.

Om het wonder te vieren, werd voortaan jaarlijks acht dagen lang een licht ontstoken. Later kwam er een negenarmige kandelaar: acht ‘kelkjes’ en een sjamasj, de assisterende lont die de andere lontjes moet aansteken.

Volgens menorakenner Steven Fine, hoogleraar aan de Yeshiva University in New York, is het uiterlijk van de chanoekia een modern fenomeen. In de Times of Israel stelt hij dat de eerste chanoekia geen bogen had zoals de menora, maar dat hij bestond uit acht lichten naast elkaar, met aan de zijkant een extra licht, de sjamasj. Pas in de moderne tijd, toen geëmancipeerde Duitse Joden kleine, zevenarmige menorot gingen maken (symboliserend dat zij net zo Duits als Joods waren), begonnen orthodoxe Joden diezelfde vorm te gebruiken voor hun chanoekia. Tegenwoordig zijn er echter nog steeds veel chanoekiot te vinden waarbij de kaarsjes naast elkaar op een plat onderstuk zitten, met de sjamasj aan de zijkant. Een chanoekia zonder veel poespas dus.

Koosjer
De sjamasj, waarmee je de andere kaarsen in de chanoekia aansteekt, heeft een aparte rol en moet onderscheiden kunnen worden van de rest van de kaarsen. Hij moet op een afstandje, iets erboven of iets eronder, geplaatst worden. De acht overige kaarsen moeten volgens de halachische voorschriften onderling allemaal op gelijke hoogte staan. Met de artistieke chanoekiot die tegenwoordig gemaakt worden, moet je daarom wel extra opletten: voordat je het weet, heb je een prijzig maar helaas geen koosjer exemplaar in huis gehaald. Het is overigens een mitswa om voor Chanoeka, al naar gelang je financiële mogelijkheden, de mooiste chanoekia aan te schaffen