Jonge Spinoza ontdekt

Spinoza, door Barend Graat, 1666

Op de TEFAF-Maastricht hangt, nog tot en met zondag 20 maart, in stand 149 dit portret. “Dit is een sensatie, want het eerste portret dat we van de jonge Spinoza hebben en het enige dat bij zijn leven werd geschilderd,” vertelt de ontdekker, Constant Vecht van Kunstzalen A. Vecht. Eerder bekende portretten kwamen pas na Spinoza’s dood tot stand.

Door David de Leeuw

Volgens twee forensische onderzoeksbureaus, waaronder het Nationaal Forensisch Onderzoeksbureau, is het van de hoogst mogelijke waarschijnlijkheid dat de geportretteerde Benedictus de Spinoza is,” zegt de bekende Amsterdamse kunsthandelaar. Biometrische gezichtsvergelijking van het schilderij met het geëtste portret dat vlak na Spinoza’s dood werd uitgegeven (en de basis vormde voor het oude duizendguldenbiljet), toont aan dat het veel waarschijnlijker is dat het om een en dezelfde persoon gaat dan niet. Alle gelaatskenmerken, zoals de lengte van de neus, de lippen en wenkbrauwen komen namelijk overeen, zelfs tot en met het enigszins luie rechteroog van Spinoza – op de ets het linker. De puzzelstukjes vielen allemaal in elkaar, een verademing na de eerdere ontmaskering van een ‘Spinoza-portret’ uit 1671, toegeschreven aan de schilder Hendrik van der Spyck. De daarop afgebeelde Spinoza is duidelijk veel jonger dan de 38 of 39 jaar die hij toen geweest moet zijn.

De Waarheid
Het door de destijds bekende portretschilder Barend Graat vervaardigde werk komt uit een bijzonder jaar: 1666, het jaar van de valse messias Sjabtai Tsvi, die door euforische mensenmassa’s werd aanbeden. Het standbeeld links achter de geportretteerde is de in die tijd gebruikelijke allegorie van de Waarheid: een vrouw die de zon vasthoudt. Het is het enige bij leven geschilderde portret van Spinoza. Hij staat erop als vroege dertiger. Vecht kwam het tegen op een kleine Parijse veiling. Voor hoeveel hij het op de kop kon tikken, wil hij niet zeggen. Wel dat hij er anderhalf tot twee miljoen euro voor vraagt. Ongetwijfeld met pijn in het hart, want dit is een unieke ontdekking en Vecht is een fervent verzamelaar van onder andere Joodse kunstenaars als Sal Meijer. “Ook hierin komen mijn Joodse roots goed tot uitdrukking,” zegt hij.

Oproep
Een oproep van Vecht tot besluit: “Kom tot en met 20 maart naar Maastricht om oog in oog te staan met de man wiens verlichte denkbeelden de wereld veranderden!”

Spinoza, Joodse Verlichtingsdenker
Baruch Spinoza leefde van 1632 tot 1677. Hij was een Nederlandse filosoof, wiskundige, politiek denker en lenzenslijper uit de vroege Verlichting en van sefardische a!omst. Spinoza ontkende elke vorm van Openbaring of profetie en accepteerde geen verklaring dan die gebaseerd op de rede. Hij stelde dat de bijbelse profeten gewone mensen waren met verbeeldingskracht, die niet namens God spraken en dat Joden niet door God waren uitverkoren. In zijn filosofie speelde theologie geen rol. Spinoza stelde dat God en natuur hetzelfde zijn en dat inzicht in de natuur de kennis van het goddelijke verhoogt. Hierom werd hij in 1656 uit de sefardische gemeenschap verstoten en waren zijn boeken tweehonderd jaar lang verboden in Europa. Volgens enkele bronnen zouden rabbijnen hem een pensioen hebben aangeboden als hij afzag van verspreiding van zijn ideeën. Maar veel van wat over Spinoza’s leven geschreven is lijkt niet geheel op waarheid te berusten.