Het zal niet vaak voorkomen dat tijdens het lezen van een stripboek, als er op de plaatjes een regenbui te zien is, je de druppels op het raam denkt te horen tikken. Bij het lezen van De lens van Spinoza door Jaron Beekes kan dat zomaar gebeuren. Recensie en interview door Achsa Vissel.
Het verhaal over de grote filosoof Baruch de Spinoza (1632-1677) wordt door auteur Jaron Beekes zo meeslepend vormgegeven dat je al lezend de telefoon rustig laat rinkelen. In filmische beelden brengt hij, compleet met flashbacks en -forwards, het verhaal van Spinoza tot leven, van zijn jeugd in een Portugees-Joods gezin in Amsterdam tot zijn eenzame einde. Ook Spinoza’s ideeën worden in toegankelijke vorm weergegeven: zoals het destijds revolutionaire concept dat God ‘overal’ is.
Geschiedenislesje
Tegelijkertijd krijgen we een geschiedenislesje: iedereen kent de snoge, maar hoe zat het nou precies met de Portugese Joden? Beekes laat zien hoe ze als eerste Joodse vluchtelingen Amsterdam bereikten. Vanwege de inquisitie was in het land van herkomst hun religie ondergronds gegaan en verstopt achter het katholicisme – van visueel spannende uitwassen die daartoe leidden, zoals een mezoeza vermomd als Mariabeeldje, maakt Beekes goed gebruik. Op alle gebieden heeft Beekes duidelijk zijn huiswerk gedaan: zowel waar het de historie als Spinoza’s ideeën betreft. Met grote zorgvuldigheid brengt hij het 17e-eeuwse leven in beeld in interieurs, kleding en natuur. De enige vraag waar je mee kunt blijven zitten is of Spinoza echt zo boven alle emoties verheven was als wordt gesuggereerd; zijn cherem (verbanning) achteloos naast zich neerlegt en het meisje van zijn dromen door een ander laat inpikken. Is hij echt zo ‘zen’ of onderdrukt hij zijn emoties? We kunnen er alleen maar naar raden. Met De lens van Spinoza bouwde Beekes een liefdevol monument voor een van zijn helden, over wie hij zegt: „Zijn ideeën zijn actueler dan ooit.”
Ik noem het een graphic novel, een beeldroman. Serieuzer van inhoud dan een stripboek, dikker en ook voor volwassenen bedoeld. Het idee ontstond toen ik tijdens een kunstmanifestatie ter gelegenheid van het Spinozajaar ontdekte dat jongeren zijn werk niet lazen. En ik snap wel waarom: hij schreef in geometrische formuleringen en axioma’s waar niet door te komen is. Door een toegankelijk boek te maken, een behapbaar verhaal over zijn werk en leven wilde ik die drempel verlagen. Zijn ideeën waren niet alleen theoretisch maar ook gegrond op zijn levenservaringen; al lezend leef je met hem mee en begrijp je hoe zijn ideeën vorm kregen. Leuk als geschiedenis, maar wat moeten we vier eeuwen later met zijn gedachtengoed?
Zijn ideeën zijn actueler dan ooit. Op het gebied van vrijheid van godsdienst, nu volop op de politieke agenda, was hij een visionair. Hij omhelsde een religieus wereldbeeld dat God als alomtegenwoordig beschouwde; een spirituele visie die iedere regel ontsteeg en boeddhistische trekjes vertoonde. Hij gedroeg zich werelds en spiritueel tegelijk; was betrokken bij de politiek maar tegelijk in staat om zaken te zien in het licht van de eeuwigheid en om los van ‘de waan van de dag’ te denken. Daarom was hij een voorstander van vrijheid van godsdienst en meningsuiting, van een zo groot mogelijke tolerantie. Nu vinden we dat gewoon; destijds was het een revolutionaire gedachte die hij als eerste verspreidde en waarmee hij honderd jaar vooruitliep op de Verlichting. Hij was zo revolutionair dat hij uit de Joodse gemeenschap werd verbannen…
Spinoza werd als een gevaarlijke vrijdenker gezien. Er bestond in zijn tijd pas kort een Joodse gemeenschap in Amsterdam; naar buiten moest de indruk gewekt worden dat zich onder hun gelederen geen ketters bevonden. Hij werd gebruikt om een statement af te geven; zijn verbanning was behalve een religieuze, ook een politieke daad. Toch klonk het jodendom door in zijn werk: lang na zijn verbanning vergeleek hij de Hebreeuwse grammatica nog met het godsbeeld door te laten zien dat, net zoals de stam van een Hebreeuws woord op vele manieren verbogen kan worden, ook God één stam heeft maar oneindig veel verschijningsvormen. Je beeldt Spinoza af als iemand die overal koel onder blijft: ook als hij geëxcommuniceerd wordt en afgewezen is in de liefde. Geloof je dat echt?
Hij liet zich leiden door de ratio in plaats van door emoties; wie dat deed was volgens hem ‘als een schip op woeste zee’. Hij hield zich bezig met de intellectuele liefde tot God, niet de romantische liefde. Hoewel hij een enorme held van me is, heb ik hem niet als heilige willen afbeelden; hij had ook slechte kanten. Die zogenaamde ongevoeligheid, eigenwijsheid. Maar ach, striphelden… Ook Kuifje vertoont nauwelijks emoties én heeft nog nooit een vriendinnetje gehad. Veel vooronderzoek gedaan?
Ik heb intensief onderzoek gedaan door beeldmateriaal van het Joods Historisch Museum en het Rembrandthuis te bekijken. Ik bestudeerde kleding, kapsels en hoeden uit die periode; maakte foto’s van het in originele staat herstelde Rembrandthuis uit dezelfde tijd en buurt als Spinoza. De 17e eeuw is erg goed gedocumenteerd dus ook voor interieurs vond ik voorbeelden genoeg. Alleen van Spinoza zelf bestaat helaas maar een betrouwbare afbeelding, die ik als basis voor al mijn tekeningen heb gebruikt. Wat kunnen we in de toekomst van je verwachten?
Ik ben bezig aan een tweede biografi sche graphic novel, maar hou nog even voor me wie de hoofdpersoon is. Aan de toekomst van De lens van Spinoza wordt gewerkt: er is interesse uit het buitenland, zelfs van een Joodse uitgever die het ongezien wilde nemen. Misschien omdat een andere Amsterdamse Jood de auteur is? Ook dan is het leuk.
De lens van Spinoza, Jaron Beekes, De Bezige Bij, ISBN 9789054 923329, 160 pagina’s, €17,50, www.debezigebij.nl. Tekeningen uit De lens van Spinoza zijn t/m 27 november te zien in het Joods Historisch Museum.
Abonneer op het NIW
